میدان به معنای فضای وسیع است. میدان ها یكی از اصلی ترین فضاهای هر شهری هستند که با مقیاس های متفاوت و عملكرد های گوناگون در جای جای شهر شكل می گیرند.
در تمدن اسلامی مهمترین و اصلی ترین میدان شهر میدانی است كه مسجد جامع شهر در آن واقع می شود. به دلیل اهمیت این گونه میادین گاه بناهای حكومتی، بازار و ... نیز در آن ها واقع می شوند. مانند میدان نقش جهان اصفهان كه علاوه بر مسجد جامع، كاخ حكومتی و بازار را نیز در بر دارد.
در ابتدا یا انتهای مسیر بازار و یا در كنار و در امتداد راسته بازار، غالباً یك میدان شهری قرار می گیرد. بازار مهم­ترین معبر و شریان شهر به حساب می آید كه در بیشتر موارد با یك میدان شهری ارتباط دارد. این گونه میادین در واقع به مركز داد و ستد و تجارت مبدل می شوند، و دور تا دور آن حجرات كسبه واقع می شود و در فضای باز این میادین غالباً كاسب های سیار و خرده پا مستقر می شوند. این نوع میدان ها فضا های عمومی شهری چون حمام، مدرسه، مسجد، سرا، آب انبار و... را نیز در كنار خود دارند. و به این ترتیب علاوه بر مركز تجارت، به مركز تجمع مردم شهر نیز تبدیل شده اند و مراسم و اعیاد ملی و مذهبی، هم در این میدان ها برگزار می شود.
میدان تاریخی نقش جهان اصفهان از زیباترین و باشكوه ترین میادین جهان است. این میدان با طول پانصد و عرض صد و پنجاه متر یكی از بزرگترین میدان های جهان است. این میدان در دوره حكومت شاه عباس و در زمان انتقال پایتخت به اصفهان پایه ریزی شد.
در زمان روی كار آمدن شاه عباس اوضاع سیاسی كشور نابسامان بود و ایران همواره مورد تهاجم و عناد كشورهای همسایه بود. مرزهای غربی كشور در معرض خطر عثمانی بود و در شرق، ازبكان قصد داشتند مرزهای خود را تا خراسان گسترش دهند و گاه بی گاه به خراسان حمله می كردند. در جنوب كشور خلیج فارس به تصرف پرتغال درآمده بود و در چنین اوضاع سیاسی شاه عباس و مشاوران درصدد برآمدند تا با انتخاب پایتختی در مركز ایران از مرزهای ناامن در امان بمانند و نتیجه این انتخاب شهر اصفهان بود.
با استناد به كتاب -- وقایع زندگی شاه عباس نوشته اسكندر بیگ منشی شاه عباس اول -- شاه عباس در زمان نقل مكان به اصفهان در كاخهای حاكمین قبلی در جنوب مسجد جامع اصفهان مستقر می شود و چون اصفهان آن زمان توانایی ایجاد مراكز دولتی و بناهای حكومتی را ندارد شاه عباس مصمم به پی ریزی زیرساخت هایی در خور پایتخت می شود. و بدین منظور گروهی از معماران، شهرسازان، بنایان، هنرمندان و برنامه ریزان را جهت تبادل نظر و همكاری فرا می خواند تا طرح جامع شهر اصفهان را تهیه كنن
در جهت تهیه طرح جامع شهر اصفهان چند مسئله اساسی وجود داشت. اولین آن، جهت توسعه شهر بود كه با در نظر گرفتن عوامل اقلیمی و زمین های كشاورزی شمال اصفهان قرار بر این شد كه شهر در جهت جنوب گسترش یابد. 
مسئله اساسی دوم، چگونگی گسترش شهر و عناصر شهری بود كه باید احداث می شد. شهر جدید، مركزی برای انجام فعالیت های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی نیاز داشت بنابراین باید میدانی شكل می گرفت كه جوابگوی فعالیت های اجتماعی شهر باشد. در نهایت قرار شد این میدان جدید در جنوب شهر قدیم اصفهان و حصار آل بویه قرار گیرد. دلیل مكان یابی میدان جدید اصفهان در جنوب شهر این بود كه با گسترش شهر اصفهان رو به جنوب، میدان جدید شهر و دولتخانه صفوی در قلب شهر اصفهان واقع می شد.
در جنوب شهر اصفهان باغات نقش جهان واقع بود و میدان جدید بر روی قسمتی از باغ نقش جهان ساخته شد و به همین دلیل نام نقش جهان را به خود گرفت.
میدان نقش جهان می بایست در بر گیرنده مهترین فعالیت های زندگی شهری باشد: فعالیت های سیاسی و حكومتی، فرهنگی و مذهبی و هم چنین اقتصادی و تجاری. بنابر این كاخ عالی قاپو در جوابگویی به نیاز های سیاسی شكل می گیرد، مساجد جامع عباسی و شیخ لطف اله مركز فعالیت های مذهبی و فرهنگی می شوند و بازار قیصریه مركز اقتصاد شهر می شود.
این بنای با ارزش در گروه بندی شیوه های معماری ایران در گروه چهارم یعنی شیوه اصفهانی جای گرفته است. خواستگاه این شیوه بر خلاف نام آن در اصفهان نبوده و در آذربایجان شکل گرفت، ولی به دلیل اینکه سیر تحول و پیشرفت آن در اصفهان رخ داده و بناهای شاخص آن در این شهر جای دارد نام این شیوه را شیوه اصفهانی نامیده اند. در نوشته­های غربی این شیوه را به نام صفوی، افشاری، قاجاری و زند– قاجار نامیده اند. اکثر بناهای این شهر از جمله میدان نقش جهان در دوره صفویه شکل گرفته­اند.
نخستین مسئله پس از مكان یابی میدان نقش جهان، جهت آن است. بعد از مکان یابی، انتخاب جهت قبله و جهت اقلیمی مناسب اصفهان بود كه شمال غرب به جنوب شرق در نظر گرفته شد. شاخص ترین و بزرگترین بنای میدان، مسجد جامع عباسی و درخشنده ترین آن ها مسجد شیخ لطف اله می باشد، بنابر این شاید در نگاه اول جهت قبله برای میدان مناسب تر به نظر برسد تا مساجد این میدان به راحتی در جهت قبله قرار گیرند . اما بناها و كاخ های مجموعه دولت خانه صفوی برای بهره گیری از نور مناسب خورشید و شرایط مساعد اقلیمی بایستی در جهت اقلیمی اصفهان ساخته شوند. در نهایت راه حل بر این شد كه جهت میدان از جهت قبله 45 درجه نسبت به شرق بچرخد. این موضوع باعث شد، هم مساجد میدان با چرخش 45 درجه­ای (زاویه 45 درجه به راحتی در هشتی ها حل می شود) نسبت به میدان در جهت قبله قرار گیرند و هم شبستان ها رو به قبله باشند. این جهت­گیری برای اتصال بازار قیصریه به بازار قدیم اصفهان نیز بهترین جهت گیری است.
با توجه به نوشته های اسكندر بیگ منشی در می یابیم شاه عباس در سال 1020 تا 1021 هجری شمسی بودجه قابل توجهی را به میدان نقش جهان اختصاص می دهد. که تا آن زمان مرحله اول كارهای عمرانی میدان نقش جهان انجام گرفته بود. همچنین مسجد شیخ لطف اله ساخته شده و سطح میدان برای راحتی چوگان بازان با شن رودخانه ای پوشانده شده بود. در سال 1020 با دستور شاه عباس دور تا دور میدان با حجره های یك شكل محدود می شود و شكل میدان پدیدار می گردد. در همین زمان شاه عباس دستور به برپایی سر در مسجد جامع عباسی كه در ابتدا مسجدالمهدی خوانده می شد در ضلع جنوبی میدان می دهد. همزمان با سر در مسجد به دستور شاه بنای بازار و سردر قیصریه نیز در شمال میدان آغاز می شود. نام میدان بعد از آن که شاه عباس چهار طرف آن را تبدیل به بازار نمود و کسبه در آن­جا مشغول به کار شدند، میدان شاه خوانده شد.
در همسایگی این میدان بناهایی قرارداشتند که اکنون اثری از آن ها نیست. مانند عمارت نقش جهان که شاه عباس دوم بدلیل آنکه این عمارت در مقابل چهلستون قرار داشت و بر این عقیده بود که عمارت شاهی را بد منظره کرده، آن را خراب کرد.
شاردن و سایرین محدوده میدان را از دو طرف به امتداد بازار رنگرزها و از یک طرف به حمام خسرو دانسته اند و دو دروازه اصلی آن را با نام های درب دولت غربی رو به چهار باغ و دیگری را درب کوشک خوانده اند. تا سال 1025 هجری شمسی شمای كلی میدان شكل گرفته بود. سر در مسجد شیخ لطف اله در سال 1011و 1012 و سر در مسجد جامع عباسی در سال 1025 به پایان رسیده بود.
پیترو دلاواله كه در سال 1026 هجری شمسی از اصفهان دیدن كرده میدان نقش جهان را چنین توصیف کرده است:
« یكی از عجایب شهر میدان یا مكان وسیعی است كه در جلوی كاخ سلطنتی قرار گرفته است. طول آن حدود ششصد و نود متر با قدم های من ، و عرض آن حدود دویست و سی پا. دور میدان با غرفه های بزرگ و زیبایی محصور شده كه همگی منظم ، قرینه و یك اندازه اند و هیچ خیابان یا چیز دیگری نظم ان ها را بر هم نزده است. این غرفه ها كه بر بالای آن ها ایوان هایی با مشبك های بزرگ و هزاران تزئینات دلفریب دیگر تعبیه شده ، دكان هایی هستند مملو از كالا های مختلف. به شما اطمینان می دهم كه این ردیف ساختمان های قرینه چنان تاثیر نیكویی بر انسان می نهد و چنان به چشم زیبا می آید كه علی رغم آن كه خانه های میدان ناوون بلند تر و با شكوه ترند ولی به دلیل آن كه تناسبی با هم ندارند و به دلایلی دیگر ، میدان شاه اصفهان از نظر زیبایی سرآمد میدان مذكور است. یك نهر بزرگ یا بهتر بگوییم یك رودخانه كوچك به همراه حاشیه های دو طرف رود میدان را به خط مستقیم دور می زند. آب لاینقطع در اطراف میدان و نزدیكی غرفه ها جریان دارد و به چهار طرف میدان طراوت و شادابی می بخشد. هم سطح با این رود كوچك سنگفرش بسیار عالی كرده اند كه از یك سو به بستر رود محدود می شود و در آن افراد پیاده به گردش می پردازند. در سوی دیگر، طرف غرفه های دور میدان، تعداد بی شماری درختان زیبا به ردیف و در یك اندازه نشانده اند و من اطمینان دارم هنگامی كه در روز های آینده برگ های آن ها پدیدار شود و به زیبایی های طبیعی خود آراسته شوند چیزی جذاب تر و مطبوع تر از آن ها برای تماشا وجود نخواهد داشت. وسط میدان را با شن های بسیار منظم و مرتب پوشانده اند. به این ترتیب میدان همیشه خشك و آماده برگزاری مسابقات اسب دوانی و سواركاری است.»
در قسمت دیگری از سفر نامه پیترو دلاواله می خوانیم:
«در سمت دیگر میدان، طرف بازار ها، چشم انداز زیبایی وجود دارد كه با این مسجد (مسجد امام) تقارن دارد، به همراه دو تالار كه بر روی دالان های سر پوشیده بر پا شده و در آنجا هر روز عصر دو دسته نوازنده با آلات موسیقی جنگی، یكی به سبك ایرانی و دیگری تركی به ترنم می پردازند.»
با توصیفات دلاواله در می یابیم که در سال 1026 این جهان گرد ایتالیایی از اصفهان دیدن كرده و از مشاهدات این جهانگرد درمی یابیم که ساختمان نقاره خانه و همچنین سر در بازار قیصریه كه نقاره خانه بر آن قرار گرفته بوده تكمیل شده و به بهره برداری رسیده بود. همچنین غرفه های دور تا دور میدان تكمیل شده بوده و دلاواله توانسته تصویر كلی میدان نقش جهان را درك كند. در این زمان سر در مساجد و سر در بازار قیصریه و همچنین غرفه های اطراف میدان ساخته شده بودند اما تكمیل بنای مسجد شیخ لطف اله به سال 1028 انجام پذیرفت و پایان كار ساختمانی مسجد جامع عباسی تا زمان مرگ شاه عباس محقق نشد، شاه عباس در سال 1038 هجری شمسی دار فانی را وداع گفت و بنای مسجد جامع عباسی پس از مرگ وی به اتمام رسید.
شاردن نیز در دست نوشته های خود چنین گفته است: «این میدان زیبا با شکل مستطیل دارای ابعاد 440 قدم طول و 160 قدم عرض می باشد (البته این هم شایان ذکر است که این میدان در ابتدا بزرگتر بوده و به علت استحکام بخشی به سقف بازار که دور تا دور میدان است دهانه هایی کنار بازار اضافه شد که در کنترل سقف بازار به آن کمک کند و بعد از مدتی در بین این دهانه ها مغازه ها و دکان هایی شکل گرفت که باعث شد اندازه آن به اندازه فعلی 15×500 متر تقلیل یابد) دور تا دور میدان نهری به عرض شش متر و با آهک و آجر سیاه ساخته شده بود پیاده روهای اطراف آن در ارتفاعی بالاتر از نهر و با عرضی مناسب که چهار نفر می توانستند در آن حرکت کنند شکل گرفته بود. در فاصله 20 پایی از این نهر اتاق های اطراف میدان قرار داشتند، این اتاق ها در دو طبقه می باشند. طبقه اول از دو دکان تشیکل شده که یکی رو به میدان و دیگری رو به بازار است در طبقه دوم این دکان ها چهار اتاق کوچک وجود دارد که دو تای آن رو به میدان و دو تای دیگر در پشت و رو به بازار می باشد. در جلوی اتاق های رو به میدان ایوان هایی با دیواره های مشبک سبز و قرمز قرار گرفته و چشم اندازی زیبا را بوجود آورده است .در کنار میدان بناهای بزرگی مثل عمارت عالی قاپو ،مسجد شیخ لطف الله و مسجد امام و عمارت ساعت سازی قرار دارند و در وسط میدان دکل بزرگی به بلندای 120 پا برای نشانه روی قرار دارد.»
از دیگر متعلقات میدان 4 ستون سنگی است که دو به دو تشکیل دهنده دروازه بازی چوگان می باشند در آن زمان فضای وسط میدان محل بازی چوگان بوده است که یکی از بازی های دربار در آن زمان بود و برای راحتی بازی کف میدان را شن درشت ریخته بودند. درباریان از داخل عمارت عالی قاپو به تماشای این بازی در میدان می پرداختند. در اطراف میدان و در روی دیوارها جای چراغ تعبیه شده بود و در جشن ها و اعیاد چراغ گذارده می شده که منظره­ای بسیار زیبا و نورانی را پدید می­آورده. این امر به این دلیل بود که شاه عباس کبیر علاقه فراوانی به چراغانی داشت .
نکته جالب دیگر نکته امنیتی و مقاومت در برابر هجوم بیگانگان است بدین گونه که جلوی عمارت درباری و عالی قاپو به فاصله 110 قدم از هر طرف یک دیواره مشبک چوبی کشیده شده و داخل این فضا 110 توپ چدنی سبز کوچک اسپانیا قرار دارد که ایرانیان در جنگ با پرتغال این توپ ها را به دست آوردند. علاوه بر این توپ های کوچک 2 توپ بزرگ خمپاره انداز «شتر» نیز در این محوطه قرار دارند که برای مقابله با حمله مهاجمان در نظر گرفته شده است.
در کنار در ورودی این مجموعه دو ستون گرانبهای مرمری که متعلق به دوره ساسانی است و از خرابه های تخت جمشید به اصفهان آورده شده، قرار می گیرد، که این دو ستون در حال حاضر یکی در موزه ایران باستان و دیگری در عمارت چهلستون نگهداری می شود.
از دیگر بناهای موجود در کنار میدان، قهوه خانه بوده است. در عهد شاه عباس در بیشتر شهرهای بزرگ ایران مخصوصا قزوین و اصفهان قهوه خانه های متعددی دایر بوده که در اصفهان این قهوه خانه ها گردا گرد میدان نقش جهان شکل گرفته­اند. طبقات مختلف مردم از اعیان و رجال دربار و سران قزلباش تا شاعران و اهل قلم و نقاشان و سوداگران برای گذراندن وقت و دیدار دوستان و سرگرم ساختن خود به بازی های مختلف و یا مناظره های شاعرانه و شنیدن شعرهای شاهنامه وحکایت ها و قصه ها و تماشای رقص های گوناگون و بازی ها و تفریح های دیگر به آنجا می رفتند. 
درخت های اطراف میدان بدون اینکه دید انسان را محدود کند فضای زیبا و دلنوازی را در میدان بوجود آورده که این منظره زیبا در کنار نهر آب فضای بسیار مطلوبی را در تابستان برای مردم مهیا و این میدان را تبدیل به یکی از بی همتا ترین میدان های جهان ساخته بود. از این رو در موقع اعیاد و مراسمات رسمی مثل پذیرایی از سفراء خارجی مورد استفاده قرار می گرفته و در این مواقع میدان کاملا خالی از سکنه و دست فروشان می شد. در غیر این مواقع بستری مناسب برای دست فروشان ،پیشه وران و خوراک فروشان و.... بود.
شیوه کار آنان به این گونه بود که حصیری در روی زمین و سایبانی در بالای سر می نهادند و بساط خود را پهن می کرده و به کسب و کار می پرداختند. و حتی شب ها هم به دلیل اینکه اوضاع امنیتی آن موقع بسیار مطلوب بوده وگزمه ها مرتبا شب هنگام در میدان می چرخیدند و سرکشی می کردند. و هر گونه گزند به مال و اموال مردم بر عهده گزمه بود. از این رو آن ها دقت بسیار بالایی داشته و اوضاع بسیار مناسب بود از این رو دست فروشان بساط خود را از میدان خارج نمی کردند بلکه آن را درون جعبه ای جمع کرده و به وسیله طناب کلفتی در آن را بسته و در کناری قرار می دادند.
رسته کاری هر شغلی هم به صورت جدا و در جای خاصی بود مثلا نزدیک مسجد امام به ترتیب بازار حیوانات بزرگ، سپس فروش اسب و شتر، چوب فروشان، در و پنجره سازان و طیور و خشکبار بود. مرمت گران، طبیبان، میوه فروشان، مسگران و .... در این میدان به کسب و کار مشغول بودند.
میدان نقش جهان اصفهان در دوره صفوی و ادوار بعد از آن تا امروز در طی چهار قرن گذشته مركز فعالیت های بسیار بوده و خاطرات بزرگ و كوچك بسیاری از حضور مردم و جهانگردان، شاهان صفوی و دولت مردان ایرانی و خارجی در سینه دارد.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: